Monument voor de V-1 slachtoffers.
Op 23 februari 1945 kwam een V-1 in het centrum van Eerbeek terecht op de kruising Stuijvenburchstraat / Illinckstraat en werden de villa van de familie Sanders, de school en de schoenenwinkel Te Hennepe ( nu boekhandel Hendriks) zwaar beschadigd.
Het initiatief voor een herinneringsmonument werd in 2014 genomen door de heren R.Hendriks uit Eerbeek en P.J.Sanders uit Loenen met medewerking van /Eerbeekse bedrijven. Op 23 februari werd het monument onthuld door de heer G.J.Schut (oud-verzetsman) en overlevende Jan Willemsen uit Arnhem.
Het onderstaande weergave/document komt uit het persoonlijk archief van de heer J.Zengerink uit Hall.
EERBEEK 23 FEBRUARI 1945.
Op 15 juni 1944 werden de eerste Duitse V-1’s ( Vergeltungswaffe 1) naar Londen afgevuurd vanaf de Franse en Belgische kust. Hier hadden de Duitsers ca. 140 lanceerbanen geïnstalleerd.
Gelukkig voor de Londense bevolking landden de geallieerden op D-day – 6 juni 1944 – op de Franse kust. Door de snelle opmars van het geallieerde leger waren na ca. 6 weken vrijwel alle installaties door de Duitsers
verlaten.
De V-1 was een onbemand vliegtuig uitgerust met een straalmotor voor de voortstuwing. Achter het neuscompartiment kwam achtereenvolgens de springstoflading
- ca. 800 kg. - , de brandstoftank, de 2 persluchtballen voor het drijven van de verschillende gyroscopen en tenslotte op de staart de stuurorganen. De motor was ondergebracht in een achter de romp geplaatste motorgondel met straalpijp.
De V1 had een lengte van 8,5 meter en een spanwijdte van 5,5 meter.
De V-1 had een maximum snelheid van ongeveer 600 kilometer per uur en had een bereik tot 240 kilometer met een maximale hoogte van 3000 meter en woog bij de start 2150 kg. Met minder springstoflading en meer brandstof was het bereik maximaal 370 kilometer.
De lancering geschiedde vanaf een ijzeren startbaan met een lengte van 46 meter en was aan het eind 5 meter hoog. Over de gehele lengte van de baan bevond zich onder de bovenste plaat een stalen cilinder en een doorlopende sleuf aan de bovenkant. In de cilinder was een zuiger geplaatst, die tijdens het afvuren met de V-1 was verbonden.
Om de zuiger door de cilinder te drijven werd gebruik gemaakt van de chemische reactie van calciumpermanganaat en waterstofperoxyde.
De hierbij ontwikkelde hoge stoomdruk perste de zuiger met kracht en grote snelheid naar het einde van de baan. De aan de zuiger bevestigde V-1 werd ontkoppeld en klom op eigen kracht verder naar een operationele hoogte tussen de 700 en 1000 meter. Bij het verlaten van de baan bedroeg de snelheid 250 kilometer per uur en werd later tussen de 500 en 600 kilometer. Bij elke baan waren tussen de 50 en 60 soldaten aanwezig..
Hieronder een V-1 aan het einde van de lanceerbaan
De geallieerden bevrijdden reeds op 5 september 1944 Antwerpen en hadden ze een belangrijke haven voor de aanvoer van materieel en manschappen vanuit Engeland.
In het Oosten van Nederland begonnen de Duitsers met de aanleg van vier lanceer gebieden met als centrum:
- Nieuw Heeten; met lanceerbanen bij Lettele, Nijverdal(2x) en Schoonheten
- Wierden; met banen bij Wierden en Rijssen(3x)
- Hertme; met banen bij Almelo(2x) en Bornerbroek
- Laren; met een baan bij Oolde, Joppe, Eefde en Harfsen
Vanaf 16 december 1944 begonnen zeven banen V-1’s naar de haven van Antwerpen te lanceren, terwijl de overige acht eerst vanaf 15 januari of 15 februari 1945 actief waren.
Uit de juiste ligging van de banen blijkt dat alle afgevuurde V-1’s op weg naar Antwerpen allemaal de Veluwe passeerden tussen Brummen en Hoenderloo, mits ze niet uit de koers raakten. Eerbeek lag dus duidelijk in de gevaren zone.
Op 23 februari 1945 kwam dan ook een V-1 in het centrum van Eerbeek terecht op de kruising Stuijvenburchstraat / Illinckstraat en werden de villa van de familie Sanders, de school en de schoenenwinkel Te Hennepe ( nu boekhandel Hendriks) zwaar beschadigd.
Er werd altijd verondersteld dat deze V-1 vanuit één van de banen van het centrum Laren werd gelanceerd, maar deze banen waren slechts korte tijd actief namelijk van 16 december 1944 t/m 16 februari 1945 en zijn daarna verplaatst naar Delft.
De afstandsmeter van de V-1 zette na een vlucht van 60 tot 70 kilometer de ontstekingsinstallatie op scherp. Aangezien deze V-1 direct na het raken van de grond ontplofte kwam deze mogelijk van één van de Almelose banen.
In de gemeente Brummen zijn ± 40 V-1’s terechtgekomen - veel van de banen van het centrum Laren - , waarvan de meeste zonder te exploderen de grond raakten.
In Nederland zijn in totaal ca. 2000 V-1’s gevallen en hebben dus niet de eindbestemming bereikt.
In Eerbeek waren elf dodelijke slachtoffers – allen Arnhemse evacuees - en dertig gewonden.
Het overlijden van alle elf slachtoffers is bij “den burgerlijke stand der gemeente Brummen ” aangemeld door Janssen, Petrus Wilhelmus oud één en vijftig jaren (geboren 23 november 1893 in Ubbergen), hoofdwachtmeester der Marechaussee wonende alhier op den zes en twintigsten Februari negentienhonderd vijf en veertig onder de volgende aktenummers:
32: Krudop, Johan Albert; oud 61 jaar; geboren te Arnhem
33: Verweij, Johannes, Jan Willem; oud 24 jaar; geboren te Helmond
34: Steemers, Maria Ada; oud 37 jaar; echtgenote van Van Maanen, Th.W.
35: Willemsen, Hendrika Elizabeth; oud 17 jaar; dochter van Willemsen, Karel Antonius en van Korts, Hendrika Elizabeth
36: Bouwman, Everdina; oud 26 jaar; echtgenote van Willemsen H.J.
37: Beenen, Dirkje; oud 21 jaar
38: Heigenaar, Maria Wilhelmina; oud 54 jaar; weduwe van Beenen, Jan
39: Singendonk, Hermanus Theodorus; oud 53 jaar
40: Terhaerdt, Johanna Wilhelmina; oud 48 jaar; geboren te Pannerden en wonende te Ubbergen: echtgenote van Jurrius, W.S.
41: Hekking-Paanakker, Maria Jacoba Johanna; oud 46 jaar; geboren te Rotterdam; echtgenote van Hekking, Petrus
42:Hekking, Paulus; oud 22 jaar; zoon van Hekking, Petrus en van Paanakker, Maria Jacoba Johanna
Behalve Johanna Wilhelmina Terhaertd waren ze allemaal woonachtig te Arnhem terwijl bij elke akte is vermeld:
“zijnde het beroep en verdere gegevens den aangever onbekend” en dat ze allemaal “op den drie en twintigsten Februari dezes jaars ten elf ure in deze gemeente zijn overleden”.
In de rechtermarge is op elke akte - waarschijnlijk met potlood - geschreven: “evacuee uit Arnhem”. Overeenkomstig de wet werden alle aktes voorgelezen.
Acte nummer 40
In 1945 waren er nog geen huisnummers, maar werden de woningen in Eerbeek aangeduid met de letter K gevolgd door een nummer.
Op de aktes is dan ook vermeld, waar de evacuees zijn overleden en het is vreemd dat een aantal in woningen zijn overleden ver verwijderd van het kruispunt waar de V-1 is neergestort:
akte 33; K106 = Stuijvenburchstraat 34 (pand overzijde kruising Illinckstraat)
akte 41,42; K107 = Stuijvenburchstraat 36 (huidige pand boekhandel Hendriks)
akte 34,40; K176 = Harderwijkerweg 4 (woning familie Jurrius)
akte 37,38; K349 = nummer ontbreekt, mogelijk de niet herbouwde school
akte 35; K434 = Ringlaan 14
akte 32; K445 = Kloosterstraat 13
akte 39; K482 = Enkweg 44
akte 36; G65 = Hoevesteeg 48, Tonden
Mogelijk in opdracht van de bezetter om niet de indruk te wekken dat ze door een V-1 om het leven zijn gekomen zijn de adressen vermeld, waar de evacuees waren
gehuisvest. Bij Jurrius op de Harderwijkerweg 4 de familie Jurrius uit Leuth en de
familie Van Maanen uit Arnhem met kinderen. De beide echtgenotes verloren in het centrum van Eerbeek het leven. Uit bovenstaande adressen blijkt dat er dus blijkbaar 6 slachtoffers op het verkeerde moment op de verkeerde plaats waren.
In geen enkele krant heb ik een artikel kunnen vinden over deze ramp. Over het bombardement op 10 december 1944 op het stations koffiehuis bij het station in Loenen door 3 Engelse vliegtuigen, waar 35 doden te betreuren waren – voornamelijk Arnhemse evacuees - , wel een artikel in de dagbladen in o.a. de Apeldoornse Courant.
Op 1 januari 1951 komt de wijkindeling met letter K van Eerbeek te vervallen. In plaats hiervan komt er een streeksgewijze nummering.
In Brummen vervalt de letter indeling op 1 mei 1952
Na de oorlog werd het overlijden van de slachtoffers in hun woongemeente geregistreerd, namelijk op 4 mei in Ubbergen en van 6 t/m 9 juli 1945 in Arnhem.
Met de aantekening “overleden in andere gemeente”.
De elf slachtoffers worden in Hall (zonder kerkelijke binding), Eerbeek (Protestanten) en Loenen (Rooms Katholieken) begraven en na de bevrijding zijn de meesten elders herbegraven. Op het R.K. kerkhof van Loenen is nog wel het gezamenlijke graf van Maria Hekking-Paanakker en haar zoon Paulus en van Johanna Wilhelmina Terhaerdt. Onderstaand één van de graven op het R.K. kerkhof van Loenen
Hieronder de door de V-1 verwoeste villa van de familie Sanders
Toen ik in 2003 het oorlogsmuseum 1940-1945 in Hengelo (Gld) bezocht en de eigenaar - Jean Kreunen - hoorde dat ik uit de buurt van Eerbeek kwam, liet hij me in een oude schuur onderstaande steen zien. Hij had geen idee hoe die bij hem was gekomen en wist ook niet de juiste achtergrond. Ik heb hem toen de pagina’s betreffende de V1-ramp uit het boek “Oorlog in een dorp aan de IJssel” van Piet Willemsens gestuurd.
De tekst van deze “tweede” eerste steen van de villa van de familie Sanders is als volgt:
VOOR HET EERSTE HUIS IN DEZELFDE TRANT
WERD DEZE STEEN GELEGD DOOR SANDERS KLEINZOON WILANT
OP 10 OKTOBER 1936 IN DE ARMEN VAN ZIJN MATER
HIJ DEED HET WEER NAUW 10 JAAR LATER
OP 10 SEPTEMBER 1946 LEGDE HIJ DEZELFDE STEEN
NADAT HET HUIS VERWOEST WAS DOOR EEN V1
DIE HET DORP VERNIELDE MET Z’N VREESLIJK BEDRIJF
OP 23 FEBRUARI 1940 EN VIJF
In enkele omliggende plaatsen waren nog de volgende V-1 slachtoffers te betreuren:
- Beekbergen; op 8 januari 1945 verwoeste een V-1 het perceel Arnhemseweg 629, waarbij 5 personen het leven verloren. Waarschijnlijk de bewoners Maria Arends (71 jr.) en Johanna Arends(40 jr.) en de evacuees Elisabeth Grendel (49 jr.), Marie Smelik (84 jr.) en Louis Ykel (46 jr.). De graven zijn op het kerkhof van Beekbergen.
- Nieuw-Amsterdam; op 7 februari 1945 verwoeste een V-1 een boerderij aan de Clabanusweg, waarbij de eigenaar – Roelof Peters -- en een familielid uit Zutphen – Dirkje Weijenberg-Buitenhuis - om het leven kwamen. Evacuees uit Arnhem raakten lichtgewond
- Loenen; 24 februari 1945: ’s-nachts valt een V-1 op de fabriek van Berends aan de Hoofdweg. In het naastgelegen woonhuis komt de bedrijfsleider Bielleman, (31 jr.), zijn vrouw (29 jr.) en hun 2-jarig zoontje om het leven. Uit het dagboek van Van Houtum uit Apeldoorn blijkt, dat die dag 10 V-1’s in de gemeente Brummen zijn neergestort.
- Warnsveld; op 28 maart 1945 stortte ’s-avonds om 11 uur een V-1 neer in de omgeving van de molen. Onder het puin van de 25 verwoeste woningen vonden 12 inwoners de dood. Vijf dagen later wordt Warnsveld bevrijd. Dit moet één van de allerlaatste gelanceerde V-1’s zijn geweest.
- Spankeren; op 3 april 1945 overleed in het ziekenhuis een 15-jarige jongen door verwondingen van een neergestorte V-1. Dit waarschijnlijk ook één van de laatste V-1’s afgevuurd uit Oost-Nederland
- Velp; In de nacht van 27/28 maart 1945 heeft een Engels gevechtsvliegtuig een V-1 neergeschoten en sloeg in bij de Oranjestraat en verwoeste een blok huizen. Negen personen, waarvan 4 uit één gezin vonden de dood.
De allerlaatste V-1 werd namelijk op 30 maart 1945 van één van de Almelose banen afgevuurd, waarna de Duitsers op 3 april de banen opbliezen. Op 4 april werd dat gedeelte van Almelo bevrijd waar de banen waren gelegen. Van verschillende banen zijn nog restanten aanwezig, voorzien van informatie panelen.
In het Duitse Peenemünde werd onder leiding van Wernher von Braun de V-2 ontwikkeld. Dit was een echte raket, die vloog met een snelheid tot 5000 kilometer per uur met een maximale hoogte van 93 kilometer. In tegenstelling tot de V-1 (een vaste baan in de richting van het doel) kon de V-2 met een mobile lanceerinrichting worden afgevuurd, de z.g.n. Meiller-installatie. De V-2 was 14 meter lang, een startgewicht van 13.000 kg en had een bereik tot 450 kilometer. Vanaf de Hollandse kust kon hiermee dus wel Londen worden bereikt.
Op diverse plaatsen in West-Duitsland, tussen Wassenaar en Hoek van Holland en later in de omgeving van Hellendoorn / Dalfsen zijn in totaal 3172 V-2’s afgevuurd.
Op 8 september 1944 wordt vanaf Wasseneer de eerste V-2 naar Londen afgevuurd en t/m 27 maart 1945 in totaal 1400. Door de hoge snelheid – na 5 minuten hadden ze Londen bereikt – konden ze niet worden onderschept. Dit was dan ook de reden, dat na een reeks kleinere bombardementen op 3 maart 1945 een grote groep bommenwerpers een aanval op de stellingen zou uitvoeren. De bommen vielen echter in Haagse woonwijken, waarbij tenminste 520 slachtoffers waren te betreuren.
De overige 1800 V-2’s zijn afgevuurd vanuit West-Duitsland en Hellendoorn/Dalfsen, waarvan 1610 naar Antwerpen. Vanaf Hellendoorn / Dalfsen hadden ze na ca. 3 minuten Antwerpen bereikt.
Hieronder een V-2 op een mobiel lanceerplatform de z.g. Meilerwagen
.
De V-2 afdeling SS 500 is op 13 november 1944 verplaatst van het West-Duitse Burgsteinfurt naar Hellendoorn, waarna op 16 november de eerste V-2 naar Antwerpen werd afgevuurd en op 27 maart 1945 de laatste. In totaal zijn er vanaf Hellendoorn / Dalfsen 281 V-2’s gelanceerd.
Door de Duitse “gründlichkeit” is van alle afgevuurde V-2’s te achterhalen, het tijdstip en plaats van afvuren en de schade die ze hebben aangericht, mits ze het doel hebben bereikt.
Zo is op 16 december 1944 om 15.17 uur een V-2 vanaf de Eelerberg bij Hellendoorn gelanceerd, die terecht kwam op de Rex bioscoop aan de Keijserlei in Antwerpen. Hier waren 567 slachtoffers en 291 gewonden. Van de slachtoffers waren 296 Amerikaanse, Britse en Canadese soldaten en van de gewonden waren er 194 militair. Ook werden 11 woningen vernield. In de bioscoop keken 1200 militairen en burgers naar de film
Buffalo Bill met Gary Grant in de hoofdrol.
Op 15 maart 1945 is om 09.58 uur een V-2 afgevuurd. Dit was een afzwaaier, die terecht kwam in Deventer. In de dagboeken van Van Houtum wordt vermeld dat deze terecht kwam in de Ceintuurbaan ; 20 doden en 40 zwaar gewonden.
Op 20 maart 1945 om 19.32 uur een V-2 afgevuurd, die terecht kwam zuidoostelijk van Apeldoorn. In de dagboeken wordt hiervan vermeld; 07.40 uur huis vernield ten oosten van Apeldoorn; 2 doden.
Op 7 maart 1945 viel de Rijnbrug bij Remagen onbeschadigd in handen van de Amerikaanse troepen, waarna Himmler, hoofd van de SS – en belangrijkste handlanger van Hitler – opdracht gaf om V-2’s op de Rijnbrug af te vuren. Op 17 maart worden dan ook vanaf Hellendoorn 11 V-2’s afgevuurd, zonder de brug te beschadigen.
Hieronder een foto van een V-2 vòòr de start, waarbij de enorme afmetingen goed te zien zijn. De Meillerwagen zette de V-2 verticaal op de afvuurring. Na het overeind zetten van de raket duurde het gereed maken voor de lancering nog ongeveer 90 minuten.
In Londen waren er door de V-1’s vanaf de Belgische en Franse kust en de V-2’s vanaf Zuid-Holland ca. 10.000 dodelijke slachtoffers en in Antwerpen door de V-1’s en V-2’s vanuit het Oosten van Nederland ca. 4.500.
De V-wapens werden na het bombardement op Peenemünde in augustus 1943 in enorme tunnelcomplexen (Dora) in de Harz bij Nordhausen geproduceerd. Ook wel concentratiekamp Mittelbau genoemd. In totaal zouden 60.000 mensen onder onmenselijke omstandigheden slavenarbeid verrichten, waarvan er zeker 20.000 stierven.
Tegen de tijd dat de Amerikanen kwamen werden 40.000 gevangenen op transport gesteld. Op 11 april 1945 kwamen de Amerikanen Dora binnen en vonden daar een grote hoeveelheid materiaal en raketten. Daarna was het zaak om de wetenschappers te vinden, want Nordhausen zou weldra een Russische zone worden. Von Braun - de leidend figuur bij de raketontwikkeling - had zijn team overtuigd zich over te geven aan de Amerikanen vanwege de mogelijkheden van een raketprogramma, beter dan in gevangenschap bij de Russen. Hij werd dan ook met een team van ca. 120 ingenieurs in het geheim naar Amerika gebracht, samen met veel materiaal en bouwtekeningen. Er werden ook minstens 200 V-2 raketten met 16 schepen vanuit Antwerpen naar Amerika verscheept. De groep kwam onder bewaking in Fort Bliss, Texas. Ze noemden zich zelf op dat moment ”PoPs”, Prisoners of Peace. Ze leverden in Amerika een bijdrage voor de lancering van de eerste Amerikaanse satelliet, de Explorer-1 in 1958 en de Saturnus maanraket in 1969. In 1955 wordt hij Amerikaans staatsburger, maar hoefde nooit verantwoording af te leggen voor de onmenselijke omstandigheden in Dora.
Op 16 juni 1977 overleed hij, 65 jaar oud.
Op 23 februari jl. werd op de plaats waar 70 jaar geleden de V-1 in het centrum van Eerbeek neerstortte een plaquette onthuld door Eerbeekenaar Gerard Schut (1917) en Jan Willemsen (1931) -, die 70 jaar geleden na 13 uur onder het puin kon worden bevrijd. Hij had geluk dat het toen geen 15 graden vroor, want de max. temperatuur was 6,5 en minimum 4,5 graad boven 0 op 23 februari 1945.
De tekst op de onthulde plaquette is:
1945 2015
OP ENKELE METERS VAN DEZE GEDENKPLAAT STORTTE OP
23 FEBRUARI 1945 EEN V1 NEER. DEZE DOOR DE DUITSE
BEZETTER GELANCEERDE “VLIEGENDE BOM WAS
BERUCHT OM ZIJN ONBETROUWBAARHEID.
DE NEERGESTORTTE V1, MET LONDEN ALS DOELWIT,
HAD EEN VERWOESTENDE WERKING OP DEZE PLEK.\
ELF PERSONEN KWAMEN HIEBIJ OM HET LEVEN.
PRECIES 70 JAAR LATER WERD DEZE PLAQUETTE ONTHULD.
Het blijft een onuitroeibaar misverstand dat de V-1’s uit Oost-Nederland Londen zouden kunnen bereiken. Alle V-1’s uit Oost-Nederland gingen naar Antwerpen. Zouden ze naar Londen gaan, dan kwamen ze natuurlijk nooit over Brummen.
Bronnen: Engelse, Duitse en Franse websites over V-1 en V-2
dagboek 1945 van Van Houtum uit Apeldoorn
de Duitse en Engelse Wikipedia; Historische Kring Almelo
Joop Zengerink
BIJLAGEN:
V-1 lanceerbanen bij Almelo en omgeving; alleen naar Antwerpen en niet naar Londen.
V-1 lanceerbanen Oost-Nederland richting Antwerpen
